Yıllardır üzerinde belki de en çok konuşulan kavram ‘Zeka’ olmuştur.Zekanın ne olduğu, kimlerde ne düzeyde bulunduğu,zekayı olumlu ya da olumsuz etkileyen şeyler ve nasıl daha yüksek zekaya sahip olacağımız yüz yıllardır merak ve tartışma konusudur.Akademik eğitimin ve başarının günümüzde neredeyse en önemli konu haline geldiği de göz önünde bulundurulduğunda özellikle çocuklardaki zeka potansiyeli olayın en can alıcı kısmını oluşturdu.Bütün bunlar bir yana zekanın ne olduğu yıllarca tartışıldıktan sonra üzerinde anlaşılan bir kavrama ve sonuca ulaşıldı.Artık zekanın bir iki cümleyle özetlenemeyecek kadar karmaşık bir sistem olduğunu ve eskiden bildiğimiz birçok şeyin aslında çok da doğru olmadığını fark ettik.Sadece sayısal ya da sadece sözel bir zeka olmadığını hem bütün bunları kapsayan hem de tek tek daha farklı alanlardan oluşan bir durum olduğunu anladık.Aksi halde matematikten zayıf olan bir bireyin nasıl iyi bir müzisyen olabildiğini ya da sözel anlamda sorun yaşayan birisinin nasıl yüksek bir bilim ve fen kapasitesine sahip olduğunu açıklayamazdık.
Son 30 yıla damgasını vuran ve bir öğrenme psikoloğu olan Howard Gardner’la beraber zeka tanımı değişti, zekanın içeriği değişti.Gardner kişilerdeki zekanın tek bir boyutta, yani sadece sözel ya da sadece sayısal olarak değerlendirilemeyeceğini ve farklı boyutlarıyla ele alınması gerektiğini ortaya koydu.Gardner’a göre bir insan herhangi bir ürünü meydana getirebiliyor, herhangi bir soruna etkili çözümler üretebiliyorsa o insan zekidir ve bildiğimiz anlamlardaki zekanın farklı olarak ele alınması gerekir.Bu farklı alanlar hayatın her alanıyla ilgili olabileceği için de kişileri bir iki tanım içine sıkıştırmak son derece yanlıştır.
Gardner’ın bu iddiası ve çalışmaları çok büyük ilgi gördü ve artık zeka üzerinde kabul edilen bir gerçek durumuna geldi.Artık biliyoruz ki her insanın farklı yetenekleri ve ait olduğu bir zeka alanı bulunuyor.Buna göre Gardner bir zeka tanımı da yapıyor ve diyor ki;
‘ Zeka , hayat süresince karşılaşılan farklı durumlarda ve olaylarda sorunların üstesinden gelerek problemleri çözme ve yeni ürünler, yeni çözümler yaratabilme kapasitesidir.Böylece zeka,her an değişen dünyada yaşamak ve bu değişimlere ayak uydurabilmek amacıyla her bireyde bulunan ve tamamen kendine özgü olan yetenek ve becerilerin toplamıdır.Sonuç olarak da zeka, içinde bulunduğumuz topluma faydalı şeyler yapabilme, faydalı ürünler sunabilme kapasitesidir.’
Çoklu zeka önce 7 zeka tanımı olarak belirlenmiş ancak 1995 yılında bir zeka türü daha eklenerek 8 farklı zeka olarak tanımlanmıştır.Gardner son yıllarda da 9. Zeka olarak ifade ettiği Varoluşçu Zeka üzerinde çalışmaktadır.
ÇOKLU ZEKADA İLKELER
Öncelikle çoklu zekanın ilkelerini bilmekte fayda var:
*İnsanlardaki zekalar tanımlanabilir, geliştirilebilir,ölçülebilir.
*İnsan gelişimiyle ilgili bütün kuramlar ve bilimsel çalışmalar, çoklu zeka teorisini desteklemekte ve kabul etmektedirler.
*Bir zeka alanını ilgilendiren çalışmalarda diğer zeka alanlarından da faydalanılabilir.
*Şu anda bilinen ve tanımlaması yapılan zeka türlerinden farklı zekaların da olması mümkündür.Kişisel özellikler, çevre, inançlar ve yargılar,kültür gibi etkenler zekanın gelişimi üzerinde etkilidir.
*Zeka denilen durum her insanda farklı süreçlerde oluşur ve her zeka türü dinamiktir.
*Her birey kendine özgü özelliklere sahiptir ve zeka da kişiye özgü bir durumdur.
*Her insanda farklı türde zeka gelişimi vardır.
*Her zeka türü kendine özgü olarak değerlendirilmelidir.Zekanın yapısı, dikkat,algı, hafıza, problem çözümü gibi birçok etken ışığında farklı süreçlerden meydana gelir.
ÇOKLU ZEKADA TÜRLER VE ÖZELLİKLERİ
SÖZEL-DİLSEL ZEKA
Bu zeka türü; sözcüklerle düşünme,doğru ifade ve anlatım,dildeki karmaşık anlamları anlama, değerlendirme, şiir-öykü okuma,akıcı anlatma,sözcüklerde benzerleri bulma ve kullanma, soyut düşünme,sembolik ifadeleri anlama, dili gramer özellikleriyle doğru ve aktif kullanma gibi son derece karmaşık bir beceriden oluşur.
Bu zeka türüne sahip bir birey,okuduklarını anlar, kolay hatırlar, ana fikri doğru anlar ve ifade eder.Doğru değerlendirilirse iyi bir hitabet yeteneği vardır.Kelime haznesi gelişmiştir,sözel olarak iyi bir iletişim kurar, karşısındaki insanları etkileyebilir,başka insanları ve konuşmaları taklit edebilir.Kelime oyunlarına ilgisi vardır. Gürültülü ortamlardan hoşlanmaz.Kitap okumaktan keyif alır.
Bu zeka türüne sahip kişiler yazar,şair, edebiyatçı,dil bilimci,hukukçu,siyasetçi olabilirler.
GÖRSEL-MEKANSAL ZEKA
Bu zeka türüne, ‘gözleri ile düşünme yeteneği’ demek daha doğru olur. Şekiller,çizgiler,imgeler,sembollerle düşünmek, çevreyi algılamakta gözlerle iletişim kurmak, canlandırmak ve üç boyutlu nesnelere görüntülerle yaklaşmak ve muhakeme etmek bu zeka türüne ait özelliklerdir.
Görsel-mekansal zekaya sahip birey,öğrendiği bütün her şeyi somut ve görsel malzemeye dönüştürerek gözünde , beyninde canlandırabilir.Eşyaların farklı açılardan perspektifini algılayarak bir çok kişinin farkına varmadığı ayrıntıları yakalayabilir.Düşündüğü her şeyi hayalinde canlandırabilir.Çok hayal kurar,özellikle harita,tablo gibi sistemleri çok rahat anlayabilir.Yön duygusu çok gelişmiştir.Tasarım,çizim ve görüntülerden hoşlanır.Görsel sunumları sever ve bu şekilde çalışabilir.Ders çalışırken mutlaka not almaya dikkat eder. Görüntüsü olmayan uzun anlatımlardan hoşlanmaz.
Bu zeka türüne sahip kişiler ressam, fotoğrafçı, mühendis,mimar,tasarımcı, görsel sanatçı, rehber olabilir.
BEDENSEL-KİNESTETİK ZEKA
Hareketlere dayalı olarak kendini ifade edebilme, mimik ve jestlerle birlikte beyin ve beden koordinasyonunu kullanabilme becerisine sahip kişilerin bu zeka türünden olduğu biliniyor.
Bu kişiler,eşyalara dokunarak inceler,tanımaya çalışır.Fiziksel beceri gerektiren alanlarda çok başarılıdır. Dans,spor gibi çalışmalarda fark edilir biçimde başarı gösterir.
Bedenini doğru kullanır,yüksek performans gösterir.Genellikle birkaç sporla veya faaliyetle aynı anda uğraşır. Çok hareketlidir,sözel anlatılanlardan daha çok yapılanları hatırlar. Çevresine karşı sorumlu ve duyarlıdır. Fiziksel çalışmalarda denge,estetik ve becerisi çok gelişmiştir.Rol yapma,dans,spor gibi alanlarda aktif olarak uğraşır ve yetenekli olduğu hemen fark edilebilir.
Sağlıklı yaşam konusunda dikkatli ve ilgilidirler.Her tür öğrenmede zihinsel ve bedensel uyumu kullanırlar.
Bedensel-Kinestetik Zeka ya sahip bireyler,sporcu,dansçı,oyuncu, sanatçı,heykeltıraş olabilirler.
MANTIKSAL-MATEMATİKSEL ZEKA
Bu zeka türüne sahip kişilerin düşünme dili tamamen sayılardan,sembollerden ve şifrelerden oluşur. Hesaplama,somut işlemlerden soyut ifadeler üretme,problem çözme,mantıksal ilişki kurabilme,muhakeme yapabilme,neden-sonuç ilişkisi kurabilme gibi becerileri çok gelişmiştir.Farklı parçaları birleştirip bütüne ulaşabilir,çıkarımlarda bulunabilirler.
Genellikle çok meraklıdırlar ve çok soru sorarlar.Zeka oyunları en sevdikleri uğraştır ve oldukça başarılıdırlar. Matematiksel çalışmaları sever, deney yapmaktan hoşlanırlar.Akıl yürüterek,soyut kavramlardan yola çıkarak sayılar arasında bağlantı kurmak ve sonuca ulaşmak konusunda yetenekleri vardır.Şekiller,tablolar ve grafiklerle çalışmayı severler. Eleştirel ve sorgulayıcı bir düşünme yapısına sahiptirler.
Bu zeka türüne sahip insanlar,matematikçi,mühendis,mimar,istatistikçi,ekonomist,bilim adamı,bilgisayar uzmanı gibi meslekler, seçebilirler.
SOSYAL ZEKA
Sözlü ya da sözsüz iletişim yeteneğine sahip insanlar bu zeka türünün bireyleridir.Özellikle grup çalışmalarına yatkındırlar ve insanların duygu,düşünce ve davranışlarını anlayabilme, ifade etme, yorumlayabilme,insanlarla empati kurabilme gibi sosyal ve iletişim alanlarında çok başarılıdırlar.
Sosyal zekaya sahip insanlar,iyi bir konuşmacıdırlar ve çevrelerindeki insanların duygularına karşı oldukça duyarlı davranırlar.Gözlemcidirler.İkna becerileri çok gelişmiştir.Espri yeteneğine sahip oldukları için bulundukları ortamda hemen dikkat çekerler.Geniş bir arkadaş çevresine sahiptirler,ilgi çekmeyi severler. Bulundukları ortama hemen uyum sağlayabilirler ve farklı ortamlarda bulunmaktan hoşlanırlar.Başka kültürlere çok meraklıdırlar. Hoşgörülü,ikna gücü yüksek insanlardır. Grup çalışmalarından hoşlanırlar,paylaşımcıdırlar. Yönetmekten,organize etmekten hoşlanırlar.Bu alanlarda da oldukça başarılıdırlar.
Öğretmenlik,rehberlik,politika,danışmanlık,psikologluk,yönetim ve organizasyon uzmanlığı bu zeka türüne sahip bireylerin yapabileceği mesleklerdendir.
KİŞİSEL-İÇSEL ZEKA
Bireyin kendisini tanıma,farkında olma, kendisi olabilme konusundaki yeteneği içsel zeka olarak tanımlanır. Kişi kendisiyle ilgili hedefler belirleyerek bu hedeflere ulaşabilme konusunda sağlam adımlar atar,gelişimine önem verir.Çevrelerindeki olaylara ve kişisel olarak yaşadıkları her duruma ve olaya çok önem verir ve anlamlandırmaya çalışırlar. Düşünme onlar için her şeydir.Özgürlükçüdürler,bireysel çalışmaları severler. Kendisinin bilincindedir ve kişisel olarak kendine önem verir.Aynı ilgiyi başkalarından da bekler.
Yalnız çalışmaktan hoşlanır.Daha çok iç dünyasına dönüktür.Belirli hedefleri vardır ve bu hedefler aynı zamanda motivasyon kaynaklarıdır.
Daha çok yazar, sosyal hizmet uzmanı,iş adamı,ressam,sanatçı, heykeltıraş olabilirler.
DOĞA ZEKASI
İsminden de anlaşılacağı üzere bu zekaya sahip kişi,doğaya, doğadaki canlılara çok meraklıdır ve saygılıdır. Doğadaki canlıları tanıma,araştırma, sorgulama gibi alanlarda çalışmayı sever. Farklı canlı türleri arasında ilişki kurmaya çalışır.İnsanın var oluşunu merak eder ve öğrenmeye çalışır.Canlı türlerinin isimlerini kolaylıkla öğrenir, hafızasına kaydeder.Doğaya dönük yolculukları sever,araştırma çalışmalarına katılmak ister.Doğanın insan yaşantısı üzerindeki etkilerini merak eder,inceler.özellikle belgesel izlemekten hoşlanır.Bitki ve hayvan türlerine karşı özel bir ilgisi vardır.Çevrecidir.Sorumluluk sahibidir.Canlıları ve materyalleri sınıflandırmaya çalışır,çevresindeki canlı cansız bütün maddelere karşı çok meraklı,ilgili ve duyarlıdır.
Bu zeka türüne sahip bireyler doğayla ilgili tüm meslekleri seçebilirler: Botanik,Dağcılık,Kimya,Biyoloji,Zooloji,Meteoroloji,Jeoloji,arkeoloji,Tıp,Fotoğrafçılık,İzcilik. Vb. gibi çok geniş bir alandaki mesleklerin tümü bu zeka türüne sahip kişilerin severek yapacakları işlerdir.
MÜZİKSEL-RİTMİK ZEKA
Sesler,notalar, ritim ve müzik zekasına sahip kişilerin bu zeka türünden olduğu biliniyor. Ritmik Zekaya sahip bireyler, başta insan sesi olmak üzere,çevreden algıladıkları tüm seslere karşı duyarlıdırlar.Müzikle ve sesle ilgili her şey ilgilerini çeker.Mutlaka bir müzik aleti çalmak isterler.Bu zekaya sahip bazı kişilerin hiçbir ders almadan bir alet çaldığını görmek mümkündür.Müziğin herhangi bir ya da birkaç alanında özel olarak yeteneklidirler. Notasını bilmeden müziği anlar, ritim tutabilirler.
Müzikle hareketi birleştirip değişik figürler yaratabilirler.Şarkı,şiir hafızaları çok gelişmiştir. Öğrenmede müzikle çalışarak daha başarılı olabilirler.Farklı kültürlere ve müziklerine karşı çok meraklıdırlar.Aşırı gürültülü ortamlara karşı tepki gösterirler.
Meslek olarak, yorumcu,besteci,müzik eleştirmeni,müzisyen,orkestra şefi gibi alanları seçebilirler.
Tüm bu zeka türlerinin dışında üzerinde konuşulan ve son yıllarda ortaya atılan yeni bir zeka kavramı daha var:OKUMA ZEKASI!
Okuma Zekasına göre,kelimelerle insanda var olan zekayı ve türlerini geliştirmek mümkün.Kişi ne kadar çok okuma alışkanlığı kazanırsa, o kadar çok zeka türüyle olan bağlantısı da artacak ve zeka düzeyi pek çok alanda artacaktır.
Bilindiği gibi insan beyni nöron adı verilen milyarlarca hücrenin bileşiminden oluşuyor.Bu hücreler doğuştan gelen hücreler ancak nöronlarımız maalesef aktif durumda değiller.Okuma zekası teorisine göre, nöronlar arasındaki bağlantı arttıkça ve hızlandıkça bu hücreler aktifleşecek ve beynimizin daha fazla alanını kullanmış olacağız.Bunu sağlamanın yolu da sağlıklı kitap okuma alışkanlığı kazanmaktan geçiyor.Ayrıca bu teoriye göre, kişi kendi dilini ne kadar iyi anlıyor ve okuyabiliyorsa, diğer alanlardaki başarısı da o oranda artacaktır. Kendi dilini iyi okuyan ve anlayan kişi farklı yetenekleri ve yatkınlıkları olmasına rağmen bütün zeka türlerinde de başarılı olabilecektir.
Görülen o ki zeka denilen kavram bilim adamlarını ve uzmanları düşündürmeye devam edecek ve araştırmalar da insanlık var olduğu sürece var olacak.Ancak bildiğimiz kesin gerçek şu ki, zeka her an gelişen ve geliştirilmesi gereken bir kapasite.Dolayısıyla kişinin yapabileceği en büyük yatırım yine kendisine yani zekasına yapacağı yatırımdır.Konuyu bu açıdan gördüğümüzde çocuklarımız için yapabileceğimiz ne kadar çok şey olduğunu fark ediyoruz…
[2012-11-28]
